Historia Powiatu Radzyńskiego

Po rozgromieniu przez Napoleona Austrii a następnie Prus pod Jeną i Auerstadt Napoleon zawarł z Rosją w 1807 r. układ w Tylży. Na jego mocy powstało Księstwo Warszawskie powiększone w 1809 roku o Lubelszczyznę.

Księstwo Warszawskie zostało podzielone na departamenty a te z kolei na powiaty.
W 1810 roku jednym z powiatów został Radzyń.
Było to na podstawie dekretów z 24. lutego i 17. maja 1810 roku.
Powiat radzyński znalazł się jako jeden z 9 powiatów departamentu siedleckiego. W słowniku historycznym znajdujemy wytłumaczenie słowa powiat:

"W dawnej Polsce (od XV w. ) był to okręg podległy sądownictwu sądu

  ziemskiego.Stał się najmniejszą jednostką podziału kraju wchodząca w skład

  ziemi i województwa. Po rozbiorach w XIX w. i w II Rzeczypospolitej stał się

  jednostką administracyjnego podziału kraju."

Tak więc historia radzyńskiego powiatu jako wyraźnie wyodrębnionej jednostki administracyjnej faktycznie zaczyna się w roku 1810.

Po klęsce Napoleona decyzje Kongresu Wiedeńskiego przyniosły utworzenie zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. Zmieniono dotychczasowy podział administracyjny bez naruszania jego granic. Departamenty zostały zamienione na województwa. W miejsce powiatów utworzono obwody obejmujące 2- 4 powiaty.
Jednym z takich obwodów był obwód radzyński w skład, którego weszły powiaty radzyński i włodawski.

Po klęsce powstania listopadowego w 1831 roku województwa zostały przemianowane na gubernie, a w 1842 roku obwody zostały przemianowane na powiaty a dotychczasowi komisarze stali się naczelnikami powiatowymi mającymi władzę terenową.

Po stłumieniu powstania styczniowego, ukazem carskim 31 grudnia 1866 r. wprowadzono kolejne zmiany administracyjne. Przywrócono gubernie siedlecką a jednym z 9 powiatów tej guberni był powiat radzyński.
W jego skład wchodziło 16 gmin wiejskich i trzy miasta: Radzyń, Międzyrzec, Wohyń.
Na obszarze 1500 km kw. zamieszkiwało 62 tysiące ludzi.

Druga polowa XIX w. i początek XX to czas szybkiego wzrostu ludności we wszystkich powiatach Lubelszczyzny. W powiecie radzyńskim w 1897 roku mieszkało już 84557 osób a w 1909 103 275. Dynamika przyjmując rok 1865 za 100 wyniosła 188.
Rosła również liczba ludności miejskiej. Radzyń w roku 1865 liczył 3337 osób a w roku 1897 - 5321. Drugie miasto powiatu Międzyrzec liczył 8704 i odpowiednio 11826 osób.

W czterech powiatach północnej Lubelszczyzny (bialskim, łukowskim, radzyńskim i włodawskim) ludności związanej ze wsią było 85,5% natomiast w powiecie radzyńskim 82,6%.

Ludność miast była zróżnicowana pod względem narodowościowo-wyznaniowym.

W Radzyniu ludność żydowska stanowiła 59% natomiast w Międzyrzecu 75,7% a średnia w miastach północnej Lubelszczyzny 63,4%.

Ludność wsi to właściciele dóbr, których w 1913 roku było 60 a łączna powierzchnia majątków 94509 morgi ziemi.
W rękach chłopów i mieszczan pozostawało 46,9% ziemi i obserwowano tendencje wzrostową.
Na wsiach powiatu radzyńskiego zamieszkiwało 1399 kolonistów niemieckich co stanowiło 1,4% populacji powiatu.

W 1912 roku nastąpiły kolejne zmiany administracyjne - z części guberni lubelskiej i siedleckiej wyodrębniono gubernię chełmską zależną administracyjnie od Generał-Gubernatora kijowskiego.
W skład guberni chełmskiej z powiatu radzyńskiego weszły gminy Żerocin, Zahajki, Jabłoń, Szóstka, Worsy oraz Rudno z gminy Brzozowy Kąt.

Kolejne zmiany administracyjne zostały dokonane podczas I wojny światowej.
W wyniku ofensywy wojsk austriackich i niemieckich w 1915 roku Lubelszczyzna znalazła się pod okupacją państw centralnych a cztery powiaty: radzyński, włodawski, bialski i łukowski zostały włączone po ścisły zarząd wojskowy Ost Gebien Etappen.
Lata I wojny światowej, przemieszczanie się wojsk, mobilizacja do armii państw zaborczych, choroby spowodowały poważny ubytek ludności.
W powiecie radzyńskim wynosił on 14894 osób to jest 14,4%.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku naczelnik państwa Józef Piłsudski wydał dwa dekrety dotyczące samorządu terytorialnego.
Ustawą z 2 sierpnia 1919 roku ziemie byłego Królestwa Polskiego zostały podzielone na województwa.
Województwo lubelskie objęło 19 powiatów dawnej guberni siedleckiej, lubelskiej i chełmskiej.
Jednym z tych powiatów był powiat radzyński.

W 1921 roku liczył on 1608 km kw. powierzchni.
Zamieszkiwało w jego granicach 88381 osób. Wśród nich było 82% Polaków, 15% Żydów, 1,2% Rusinów i 0,35% Niemców.
W okresie międzywojennym powiat radzyński był powiatem rolniczym - 83% ludności utrzymywało się z rolnictwa.
Dla pozostałych 17% źródłem utrzymania był handel, rzemiosło, wolne zawody.

Po klęsce wrześniowej 1939 roku Lubelszczyzna jako jeden z dystryktów weszła w skład Generalnej Guberni. Dystrykt lubelski został przez Niemców podzielony na 11 powiatów.
Wśród powiatów utrzymanych przez Niemców był powiat radzyński, do którego dołączono część powiatu łukowskiego, lubartowskiego i parczewskiego.
Planowane w 1943 włączenie powiatu radzyńskiego i bialskiego do dystryktu warszawskiego nie doszło do skutku.
W Radzyniu powstała ponadpowiatowa komenda policji. W jej skład weszły posterunki w Radzyniu, Łukowie, Międzyrzecu i Parczewie.

Okupacyjny podział administracyjny został zniesiony dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 r.
Województwo lubelskie powróciło do granic z września 1939 roku.
Radzyń pozostał stolicą powiatu.
Były to powiaty samorządowe podobnie jak w okresie międzywojennym.

W 1950 roku ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej wprowadziła do polskiego systemu organów terenowych wzorce radzieckie. I uczyniła rady narodowe podmiotem wszystkich zadań i funkcji administracji państwowej w terenie. Choć, więc powiat jako jednostka podziału administracyjnego będzie istniał, to samorząd terytorialny przestanie istnieć na okres 40 lat.

W 1954 r. utworzono powiat parczewski, do którego weszło szereg miejscowości powiatu radzyńskiego. Do tego zaś przyłączono Czemierniki.

Ten podział administracyjny przetrwał do 1975 roku, kiedy to zlikwidowano powiaty jako jednostki podziału administracyjnego kraju.
Polska natomiast została podzielona na 49 województw.

W 1990 roku reaktywowano samorząd terytorialny w Polsce na szczeblu podstawowym.
Jednocześnie zostały utworzone urzędy rejonowe.
Radzyń był również siedzibą takiego Rejonu.

Kolejna reformę podziału administracyjnego kraju, która weszła w życie 1 stycznia 1999 r. ponownie wprowadziła nowe jednostki administracyjne-samorządowe powiaty i województwa (16).
Jednym z powiatów został powiat radzyński.

Obecny powiat radzyński tworzy 8 gmin w tym jedna gmina miejska.

Historia Radzynia i powiatu Radzyńskiego jest długa i bardzo bogata.
Tworzyło ją bardzo wielu wybitnych ludzi: Stanisław Antoni Szczuka, Eustachy Potocki, Jakub Fontana, Ignacy Potocki, Aleksander Antoni Sapieha, Stanisław Kostka Potocki, Karol Lipiński, Bronisław Deskur, Józef Buchbinder, Zenon Przesmycki, Grzegorz Piramowicz, Ks. Stanisław Kamiński, Marianna Bocian. A ze współczesnych Włodzimierz Nahorny.

Opracowanie: Tadeusz Pietras