Stolica powiatu - miasto Radzyń Podlaski - należy do najstarszych ośrodków osadniczych położonych między Wisłą a Bugiem.
W głębokim średniowieczu ziemie leżące nad Białką, Tyśmienicą, Piwonią i Bystrzycą leżały na pograniczu polsko-litewskim na obszarze, który w Polsce przedrozbiorowej nosił nazwę ziemi łukowskiej.
Korzystne warunki dla normalnego rozwoju wsi i miast na tym obszarze, ze względu na kres najazdów Jaćwingów, Prusów i Tatarów, nastały po zawarcie w 1385 roku unii polsko-litewskiej w Krewie. Dlatego większość lokacji i nadań praw miejskich datuje się od XV wieku.
W drugiej Polowie XV w. liczne dobra nad rzeką Białką należały do Grota z Ostrowa - dzierżawcy dóbr królewskich. Tenże Grot z Ostrowa pieczętującym się herbem Rawicz (panna na niedźwiedziu) otrzymał 31 marca 1468 roku od króla Kazimierza Jagiellończyka przywilej lokacyjny miasta zwanego Radzyń z nadaniem jednocześnie praw magdeburskich.
Poza Białą (najstarszą miejscowością w powiecie radzyńskim) i Radzyniem, widniały już na mapie z XV wieku takie miejscowości jak Wohyń (wspomniany już w czasie walk księcia polskiego Leszka Czarnego z książętami włodzimiersko-wołyńskimi), Czemierniki (w 1325 roku istniała już parafia) a także Kąkolewnica, Siedlanów i Ustrzesz.
W literaturze wspomina się, że Radzyń wraz z przyległymi wsiami tworzył starostwo radzyńskie wydzierżawiane dostojnikom koronnym lub litewskim.
Przypuszcza się, że obszar starostwa pokrywał się z obszarem parafii rzymskokatolickiej, która w XV w. rozciągała się od Tyśmienicy na południu do rzeki Krzny w rejonie Polskowoli, dawniej nazywanej Ruska Wola.
W tym czasie państwowe jednostki administracji pokrywały się z jednostkami administracji kościelnej. Takim ośrodkiem władzy był Radzyń.
Kolejne ważne daty w historii ziemi radzyńskiej to rok 1534 - przejście dóbr radzyńskich w ręce Mniszchów i rok 1741, gdy dobra te znalazły się w posiadaniu Potockich.
Mikołaj Mniszech z Wielkich Kończyc w 1534 roku otrzymał starostwo radzyńskie od Zygmunta Starego.
Dwaj ostatni Jagiellonowie, wspomniany Zygmunt Stary w roku 1544 i Zygmunt August w roku 1563 potwierdzili przywileje otrzymane przez Radzyń. Zygmunt August potwierdził również nadanie Radzynia Mikołajowi Mniszchowi oraz jego synowi Janowi w dożywotnia dzierżawę.
Wnuczką radzyńskiego starosty była słynna Maryna Mniszchówna, córka Jerzego Mniszcha, wojewody sandomierskiego, która została żoną cara Dymitra Samozwańca i a następnie Dymitra Samozwańca II. Po burzliwych dziejach krótkiego zasiadania na carskim tronie została zamordowana w roku 1614.
II połowa XVI wieku to czas reformacji. Od roku 1540 wpływy tego wyznania na naszym terenie były tak silne, że radzyński kościół został zamieniony na zbór kalwiński.
W czasie wizytacji biskupiej w 1565 roku zapisano:
"Kościół radzyński został sprofanowany przez proboszcza Kazanowskiego odstępcę, parametry zniszczono. Co do ludu wiejskiego wraz z drobna szlachtą nigdy do innowierstwa wciągnąć się nie dał.''
Przez 40 lat nie było księdza katolickiego w Radzyniu, Kocku, Czemiernikach.
W Radzyniu kościół wrócił do katolików za panowania Stefana Batorego i został odremontowany dopiero w 1602 r. przez Zofię Mniszchówną.
Formą ofiary przebłagalnej za winy Mniszchów, w tym odstępstwo od wiary katolickiej, było wybudowanie w 1641 roku obecnego radzyńskiego kościoła, którego konsekracji dokonał w 1644 roku biskup sufragan krakowski Tomasz Oborski. Był to pierwszy murowany kościół w ziemi łukowskiej, choć na obszarze obecnego powiatu starszym był nowy kościół wystawiony przez Firlejów w 1612 r. W 1648 roku najazd kozacki złupił okoliczne ziemie w tym szczególnie Kock. W 1657 roku podczas "potopu szwedzkiego" Szwedzi operowali w okolicy Radzynia i Łukowa. Na wiosnę 1660 roku przebywały tu oddziały Stefana Czarnieckiego. Ich pobyt odnotowano zapisem: ,,Żołnierze tymczasem szarpali okoliczne dobra, mnożyły się dezercje".
Z Radzynia Stefan Czarniecki wysłał list do Bogusława Radziwiłła datowany na 21 sierpnia 1661 r.
Po zakończeniu wyniszczającej wojny ze Szwecją w latach 1655- 1660 królewskie miasto Radzyń ledwie wegetowało.
Na 16 łanów tylko 5 było obsianych. Radzyń posiadał 12 domów, 4 szynki, 3 rzeźników, jednego piekarza, jednego kowala, dwóch kuśnierzy i trzech zdunów. Jednak jarmarki miały się odbywać "po trzykroć w roku".
Starostwo radzyńskie to do połowy XVII wieku pozostawało w rękach Mniszchów.
Po czym otrzymał je Henryk Denhoff a w ostatnim ćwierćwieczu XVII w. przeszło w ręce Stanisław Antoniego Szczuki, o którym zapisano: "Pana na Radzyniu i Szczuczynie, podkanclerzego litewskiego".
To właśnie Antoni Szczuka w 1685 roku zwrócił się do królewskiego architekta Augusta Locciego o pomoc dla swej radzyńskiej rezydencji.
Ten ofertę przyjął, opracował plan przebudowy, gromadził materiały i jesienią następnego roku część pomieszczeń zamku była gotowa.
Na prośbę Antoniego Szczuki król Jan III Sobieski nadał Radzyniowi kilka przywilejów a w 1690 r. potwierdził lokację Nowego Miasta na terenie leżącym na północ od obecnej ul. Dąbrowskiego.
Tenże Antoni Szczuka miał wybudować w Radzyniu cerkiew unicką. Zważywszy, że był już kościół katolicki, cerkiew prawosławna i synagoga Radzyń był przykładem mozaiki wyznaniowej ówczesnego społeczeństwa Rzeczypospolitej.
Z drugiej strony musiała pod koniec XVII w. szybko rosnąć liczba mieszkańców Radzynia i okolicznych miejscowości, co wynika z liczby świątyń.
Po śmierci Antoniego Szczuki dobra radzyńskie przeszły w ręce jego córki Wiktorii a następnie wnuczki Marii Kątskiej. Maria wyszła za mąż za Eustachego Potockiego, któremu wniosła jako wiano dobra radzyńskie.
Eustachy Potocki był jednym z najzamożniejszych ludzi w Rzeczypospolitej, cieszył się poparciem króla Augusta III Sasa. W 1749 roku został Marszałkiem Trybunału Koronnego, w 1754 cześnikiem koronnym a w 1759 generałem artylerii litewskiej.
To on podjął w 1749 roku decyzję o budowie pałacu w Radzyniu. Projektantem był wybitny ówczesny architekt Jakub Fontana.
Już w 1756 prowadzono prace wykończeniowe. O radzyńskim pałacu wybitna znawczyni tematu Anna Lutostańska napisała:.
,,pałac w Radzyniu jest najdoskonalszą barokowa transpozycją francuskiego budownictwa rokoko wzniesiona z dostosowaniem do warunków lokalnych na zrębie poprzedniej rezydencji''
W 1761 r. Radzyń jest świadkiem kolejnej wielkiej uroczystości - ślubu córki Eustachego Potockiego - Urszuli ze starostą czerkaskim Sanguszką, którego udzielał sam biskup warmiński, "książę poetów" Ignacy Krasicki.
W nowym pałacu odbywały się liczne bale, zjazdy magnaterii. Tu synowie Eustachego Stanisław i Ignacy Potocki zapraszali współautorów Konstytucji 3 maja 1791 r.
Tu wreszcie urodził się w 1790 roku Karol Józef Lipiński - wybitny artysta, skrzypek rywal Paganiniego.
Pod koniec XVIII w. Radzyń znajdował się w rękach Jana Potockiego, tego samego, który w 1788 r. razem z Francuzem Blonchardem demonstrował w Warszawie próbny lot balonu.
Po trzecim rozbiorze w 1795 roku Lubelszczyzna i oczywiście Radzyń znalazły się w zaborze austriackim. Austriacy zdążyli jedynie w Radzyniu pozostawić trwały ślad w postaci zbudowanych dla wojska koszar.
W 1799 roku dobra radzyńskie nabywa znany ksiądz Stanisław Staszic a następnie z jego rąk Aleksander Sapieha - szambelan Napoleona.
Po śmierci Aleksandra Sapiehy dobra radzyńskie znalazły się w rękach wdowy Anny z Zamoyskich Sapieżyny, która już wcześniej nimi zarządzała w zastępstwie ciągle nieobecnego męża.
Anna Sapieżyna należała do najbarwniejszych postaci związanych z Radzyniem. Była wychowanką Stanisława Staszica, przypisuje się jej romans z Tadeuszem Kościuszką. Jako jedna pierwszych przemyciła do Polski tekst Mazurka Dąbrowskiego.
W czasie jej arendowania gościł w Radzyniu Aleksander I - car Rosji, który zamierzał do Puław na zaproszenia księcia Adama Jerzego Czartoryskiego.
Zapewne w radzyńskim pałacu, tak jak wcześniej dyskutowano nad tekstem majowej konstytucji tak teraz omawiano plany odbudowy przynajmniej częściowo suwerennej Polski w oparciu o Rosję.
W pałacu Potockich od roku 1818 Anna Sapieżyna umieściła szkołę elementarna i mieszkanie dla nauczyciela. Do szkoły uczęszczały dzieci z Radzynia i okolicznych miejscowości. Szkoła była utrzymywana na koszt właścicielki dóbr.
Po powstaniu listopadowym obawie przed konfiskatą Anna Sapieżyna dobra radzyńskie w 1834 roku sprzedała Korwin Szlubowskim - zamożnej rodzinie szlacheckiej z Mazowsza. Za kwotę 1158 000 zł.
W rękach tej rodziny dobra radzyńskie pozostawały do reformy rolnej 1944 roku.
Natomiast sam pałac z parkiem Bronisław Korwin Szlubowski przekazał 29 maja 1920 roku wojsku polskiemu. Jednak na skutek trudności finansowych Wojsko zrezygnowało z kłopotliwego daru i 8 marca 1926 r darowizna Radzyń - Pałac została przekazana ministrowi Robót Publicznych.
Przejęty przez władze administracyjne pałac został przeznaczony na siedzibę starostwa powiatowego i w tej funkcji pozostał do końca okresu międzywojennego.
Opracowanie: Tadeusz Pietras
